Олий таълим ҳақида

“Олий таълим” атамаси заминида иқтисод, фан, техника ва маданият соҳасида фаолият олиб борувчи, иш мобайнида илм-фан, маданият, техника янгиликларини қўллаган ва ўз устида ишлаган ҳолда назарий ва амалий муаммоларни бартараф этувчи юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш тушунилади.

Олий таълимнинг асосий мақсади замон талабларига жавоб бера оладиган малакали, рақобатбардош, юксак билимли, олий таълим мутахассиси талабларига ўзи танлаган йўналиши юзасидан талабга жавоб бера оладиган республиканинг илм-фан, маданият, иқтисод, ижтимоий соҳаларини ривожлантиришда ўз ҳиссасини қўшадиган, мустақил фикрлайдиган, юксак маънавиятга эга бўлган юқори салоҳиятли мутахассисларни тайёрлашдир.

Олий таълим тизими

Олий таълим тизими қуйидагича тузилган:

• хусусий ёки давлат қарамоғида эканлигидан қатъий назар таълимий ҳамда касбга тайёрлаш дастурларини давлат таълим стандарти асосида татбиқ этувчи олий таълим муассасалари;
• олий таълимни ривожланишига зарур бўлган илмий-тадқиқот ишларини олиб борувчи илмий-тадқиқот институтлари;
• давлат томонидан таълимни бошқарувчи идоралар, шунингдек, уларга қарашли бўлган корхона, ташкилот ва муассасалар.

Олий таълим муассасалари

Олий таълим муассасалари юридик мақомга эга. Республикамизда олий таълим муассасаларининг қуйидаги кўринишлари бор:

• университет — олий таълим дастурини бажаришда талабаларга эгаллаётган соҳаси бўйича ёки кейинчалик ўқишларини давом эттиришлари учун кенг қамровли билим беришга эътибор қаратилади;
• академия — олий таълим дастурини бажаришда олий таълим бериш билан бир қаторда кейинчалик ўқишларини давом эттиришлари учун аниқ бир йўналишга тайёрлайди;
• институт — барча олий таълим муассасалари каби олий таълим дастурини бажаради, билим беришда бир йўналишга қаратилган билим берилади.

Олий таълим олиш учун нодавлат муассасаларини тузишга қонунчилик рухсат беради. Ушбу муассасага давлат аккретадитацияни аттестациядан тегишли тартибда ўтгандан сўнг берса у ўқитиш ҳуқуқига эга.

Олий таълим муассасаларининг Аттестацияси у давлатга тегишли ёки хусусийлигидан қатъий назар, кадрлар тайёрлаш сифатини назорат қилиш Бошқармаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган, Давлат тест маркази томонидан қабул қилинган педагогик кадрлар ва таълим муассасаларининг аттестациядан ўтказиш Низоми асосида олий таълим муассасаларининг профессор-ўқитувчилар жамоаси аттестациясидан ўтказилади. Аттестация натижаларига кўра исталган олий ўқув муассасаси давлат аккредитациясидан маҳрум этилиши мумкин.

Экстернат — олий таълим дастурига мувофиқ олий таълим муассасасининг ўқитилувчи тартибини кейинги(жорий ва якуний) аттестациягача танланган йўналиш (мутахассислик) бўйича мустақил ўрганиш.

Масофавий таълим — асосий фаолиятдан узилмаган ҳолда таълим муассасасидан узоқда ўқув дастуридаги мавжуд билимларни ўзлаштириш. У замонавий ахборот технологиялари ва телекоммуникациянинг техник воситаларидан фойдаланиш орқали амалга оширилади.

Кундузги ўқитиш бўйича мутахассисларни тайёрлашнинг йўналишлари рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Олий таълимнинг мақсад ва вазифалари

Олий таълимнинг асосий мақсади замон талабларига жавоб бера оладиган малакали, рақобатбардош, юксак билимли, олий таълим мутахассиси талабларига ўзи танлаган йўналиши юзасидан талабга жавоб бера оладиган республиканинг илм-фан, маданият, иқтисод, ижтимоий соҳаларини ривожлантиришда ўз ҳиссасини қўшадиган мустақил фикрлай оладиган, юксак маънавиятга эга бўлган юқори салоҳиятли мутахассисларни тайёрлашдир.

Олий таълимнинг асосий вазифаларига қуйидагилар киради:

• давлат таълим стандартига мувофиқ замонавий дастурлар асосида ўқитишнинг сифатини таъминлаш;
• олий малакали илмий-педагогик кадрларни тайёрлаш;
• илм-фан, маданият, иқтисоднинг замонавий ютуқлари, мамлакатнинг иқтисодий, ижтимоий истиқболини ютуқларини ҳисобга олган ҳолда кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш;
• олий таълимнинг инсонпарварлигини таъминлаш мақсадида ёшлар тарбиясига миллий истиқлол ғояси асосида миллий ва умуминсоний қадриятлар, Ватанга, оилага, атроф-муҳитга муҳаббатни сингдириш;
• ўқитишнинг интерфаол усулларини, педагогик инновацион ҳамда ахборот компьютер технологияларини, мустақил таълим олиш, масофавий таълим тизимини амалиётга жорий қилиш;
• олий таълимда фан ва ишлаб чиқариш механизмларининг уйғунлиги механизмларини ишлаб чиқиш ва амалиётда қўллаш;
• илмий-педагогик кадрлар ва таълим олувчиларнинг илмий- ижодий фаолияти, илмий тадқиқотлари ёрдамида фан, техника, технологияларни ривожлантириш, таълим жараёни орқали мамлакат иқтисодининг ривожланишига ҳисса қўшиш;
• давлат ва нодавлат олий ўқув муассасаларини ривожлантириш асосида таълим хизматлари бозорида рақобатни юзага келтириш;
• олий ўқув муассасаларини бошқариш ва кенгайтиришни такомиллаштириш учун жамоат бошқарувининг васийлик ва кузатувчи кенгашларни киритиш ;
• таълим ва кадрлар тайёрлаш сифатини текшириш учун маркетинг тадқиқотларини олиб бориш, йўналиши бўйича белгиланган меҳнат билан таъминлаш мониторингини тузиш;
• олий таълим соҳасида икки томонлама фойдали халқаро алоқаларни ривожлантириш.

Олий таълим тузилиши

Олий таълим тизими қуйидагича тузилган:

• давлат ва нодавлат олий таълим муассасаларида таълим дастурининг бажарилиши давлат таълим стандартига мувофиқ йўналишлар ва мутахассисликлар асосида олиб борилади;
• илмий-тадқиқот муассасалари илмий тадқиқот ишларини олий таълимни ҳуқуқий-норматив ва илмий-методик жиҳатдан таъминлаш учун юритишади;
• олий таълимни бошқариш давлат органларининг вакиллари, шунингдек, уларга тегишли корхона, муассаса, ташкилотлар орқали амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикасида олий таълим муассасаларининг қуйидаги турлари мавжуд: университет, академия, институт (улар билан тенг мавқега эга бўлган ўқув муассасалари).

Университет:

• олий ва ундан кейинги таълим учун таълимни бир неча йўналишда беради;
• турли соҳалардаги мутахассисларнинг малакасини оширади ва қайта тайёрлайди;
• фаннинг турли йўналишларида фундаментал ва амалий тадқиқотларни олиб боради;
• илм соҳаси билан чамбарчас боғлиқ илмий ва методик марказ ҳисобланади.

Академия:

• таълим соҳасида маълум белгиланган олий ва олий таълимдан сўнгги таълим беришга мўлжалланган ўқув дастурини бажаради;
• мутахассисларнинг билимларини белгиланган тартибда малакасини оширади ва қайта тайёрлайди;
• фан, маданият, санъат соҳасида фундаментал ва амалий илмий тадқиқот ишларини олиб боради;
• ўз фаолияти доирасида етакчи илмий, методик маркази ҳисобланади.

Институт:

• олий ва олий таълимдан кейинги ўқув дастурларини бажаришни таълим ва фаннинг маълум бир меъёрида амалга оширади;
• мутахассисларни маълум бир соҳада қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш билан шуғулланади;
• фундаментал ва амалий тадқиқот ишларини олиб боради.

Олий таълим муассасасининг давлат таълим стандартини мутахассислик йўналишлари бўйича бажарилишини, кадрлар тайёрлаш сифати давлат томонидан тайинланган орган олий таълим бошқармаси томонидан назорат қилинади. Педагогик кадрлар ва ўқув муассасаларини аттестациядан ўтказиш, кадрлар тайёргарлиги сифатини назорат қилиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қошидаги Давлат тест маркази билан ҳамкорликда амалга оширилади.

Олий таълим икки босқичдан иборат: бакалавриат ва магистратура.

Бакалавриат

“Таълим тўғрисида” ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси олий таълим муассасаларининг бакалавриатига талабаларни қабул қилиш тартиби “Олий таълим муассасаларининг бакалавриатига талабаларни қабул қилиш тартиби тўғрисида Низом” билан, олий таълим муассасалари талабалари ўқишини кўчириш, қайта тиклаш ва ўқишдан четлаштириш тартиби “Олий таълим муассасалари талабалари ўқишини кўчириш, қайта тиклаш ва ўқишдан четлаштириш тартиби тўғрисида Низом” билан белгиланади.

Бакалавриат – фундаментал билимлар бериладиган асосий олий таълим бўлиб, тўрт йил давом этувчи олий таълимнинг йўналишларидан бири. Бакалавриатда ишлаб чиқаришдан ажратмаган ҳолда таълим жараёнининг давом этиш муддати бир йилдан кам бўлмаган вақтга узаяди.

Битирувчиларга давлат аттестация натижаларига кўра, бакалавриат таълим датурининг охирида тайерлов йўналишига кўра “бакалавр” академик унвони, муносиб кўкрак нишони ва давлат намунасидаги диплом ва унинг иловаси берилади.

Таълим дастурининг таркибий қисмига, бакалавр тайерлашнинг керакли даражасига, ўқув вазифаларнинг максимал ҳажмига, кадрлар тайёрлаш сифат назоратининг процедура ва механизмларига умумий талаблар, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 16 август 2001 йилда тасдиқланган № 343-чи “Олий таълимнинг давлат таълим стандартлари. Асосий низомлар” қарори билан белгиланади. (№ 15-16, Ўзбекистон Республикаси қонунлар мажмуаси, 104 бет).

Бакалаврнинг профессионал фаолият соҳаси ва тури характеристикаси, квалификацион талаблар ва ўқув фанлари бўйича талаблар, таълим дастурининг структура ва таркиби, уни амалга ошириш механизми ва сифатини назорат қилиш аниқ тайерлов йўналиши бўйича давлат таълим стандартлари орқали белгиланади.

Бакалавриатнинг мос йўналишлари учун, давлат таълим стандартлари асосида,олий таълимни бошқариш бўйича давлатнинг ваколатли органи томонидан тасдиқланган ўқув режа ва дастурлар, ўқув фанлари ишлаб чиқилади.

Бакалавриатда бир хил профилли (умумий касб хунар тайергарлиги ўхшаш) ўрта махсус, касб хунар таълимига эга бўлган шахсларга, олий таълимнинг шу йўналишидаги ўқув режаларига боғлиқ (кетма-кетликни таъминловчи) таълим дастурини тўлиқ эгаллашнинг тезкор имкониятлари берилади.

Ўқув режасига боғлиқ йўналиш рўйхати ва кадрлар тайёрлаш шароитлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Бакалавр:

• йўналиш бўйича лавозимга тайерланган олий маълумотга эга бўлган шахслар билан алмаштирилиши керак бўлган ишга;
• бакалавриатнинг мос келувчи йўналишлар доирасида танлаган мутахассислик бўйича магистратурада олий таълимини давом эттиришга;
• қўшимча профессионал таълимни кадрларни қайта тайерлаш ва малакасини ошириш тизимида олишга тайёр.

Бакалаврларни янги йўналишлари бўйича тайёрлаш ҳуқуқи олий таълим муассасаларининг олий таълимни бошқариш бўйича давлат ваколатли органи расмий илтимосига биноан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига белгиланган тартибда тақдим этилади.

Магистратура

“Таълим тўғрисида” ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси олий таълим муассасаларининг магистратурасига талабаларни қабул қилиш тартиби “Олий таълим муассасаларининг магистратурасига қабул қилиш тартиби тўғрисида Низом” билан белгиланади.

Магистратура – бакалавриат асосидаги икки йилдан кам бўлмаган аниқ мутахассислик бўйича олий таълимнинг давоми ҳисобланади. Магистратурада ўқишнинг давомийлиги ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда олти ойдан кам бўлмаган вақтга узаяди.

Битирувчиларга давлат аттестация натижаларига кўра, магистратура таълим дастурининг охирида аниқ мутахассислик бўйича “магистр” академик унвони, муносиб кўкрак нишони ва давлат намунасидаги диплом ва унинг иловаси берилади.

Таълим дастурининг таркибий қисмига, магистр тайёрлашнинг керакли даражасига, ўқув вазифаларнинг максимал ҳажмига, кадрлар тайёрлаш сифат назоратининг процедура ва механизмларига умумий талаблар, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 16 август 2001 йилда тасдиқланган № 343-чи “Олий таълимнинг давлат таълим стандартлари. Асосий низомлар” қарори билан белгиланади. (№ 15-16, Ўзбекистон Республикаси қонунлар мажмуаси, 2001 йил, 104 бет).

Магистрнинг профессионал фаолият соҳаси ва тури характеристикаси, квалификацион талаблар ва ўқув фанлари бўйича талаблар, таълим дастурининг структура ва таркиби, уни амалга ошириш механизми ва сифатини назорат қилиш магистратуранинг аниқ мутахассислиги бўйича давлат таълим стандартлари орқали белгиланади.

Магистратуранинг мос мутахассислиги учун, давлат таълим стандартлари асосида,олий таълимни бошқариш бўйича давлатнинг ваколатли органи томонидан тасдиқланган ўқув режа ва дастурлар, ўқув фанлари ишлаб чиқилади.

Магистр:

• аниқ мутахассисик бўйича мустақил илмий тадқиқот, илмий педагогик ва бошқарув, профессионал фоалиятини олиб боришга;
• магистратуранинг мос келувчи мутахассислиги доирасида олий таълимидан кейинги аспирантурада давом эттиришга;
• қўшимча профессионал таълимни кадрларни қайта тайерлаш ва малакасини ошириш тизимида олишга тайер.

Олий таълим муассасасида магистратура йўналишини очишнинг асосий шарти – бу ўқув тарбиявий жараён билан боғлиқ ва юқори малакали мутахассисларни тайёрланишини таъминловчи мос кафедраларнинг илмий педагогик потенциали мавжудлиги ва илмий тадқиқот ишларини юқори даражада олиб бориш имкониятининг бўлиши.

Магистрларни янги мутахассисликлари бўйича тайерлаш ҳуқуқи олий таълим муассаларининг олий таълимни бошқариш бўйича давлат ваколатли органи расмий илтимосига биноан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасига белгиланган тартибда тақдим этилади.

Олий таълим муассасаси структурасида магистратуранинг махсус бўлими (факультет, марказ) очилади ва унга қуйидаги вазифалар юклатилади:

• талабаларнинг ўқув-тарбиявий жараёнини ташкиллаштириш ва назорат қилиш, ўқув-услубий ҳужжатлар ва ўқув-услубий таъминотни ишлаб чиқиш;
• магистрлар етиштириб берувчи кафедралар фаолиятини координациялаш;
• магистрлар тайёрлаш процессининг мониторинги.

Олий таълим тизимини бошқариш

Ўзбекистон Республикасида олий таълим тизимининг бошқаруви Вазирлар Маҳкамаси ва Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги доирасида олий таълимни башқариш давлат ваколатли органлари томонидан амалга оширилади.

Олий таълим бошқарув органи Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазирлиги ҳисобланади.

Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазирлигига, таркибида олий таълим муассасалари мавжуд бўлган вазирликлар ва бошқармалар билан биргаликда қуйидаги вазифалар юклатилади:

• бакалавр йўналишлари ва магистратура мутахассисликлари учун давлат таълим стандартларини, ўқув режа ва ўқув фанлари дастурларни ишлаб чиқиш, тасдиқлаш ва босқичма-боқич киритиб бориш, ҳамда республика олий таълим муассасаларини улар билан таъминлаш;
• олий таълим йўналиш ва мутахассислик классификаторига зарур бўлганда Ўзбекистон Республикаси вазирлар Маҳкамаси билан келишилган ҳолда ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш;
• олий таълим муассасаси фаолиятининг норматив-ҳуқуқий таъминотини ишлаб чиқиш ва ўқув-тарбиявий жараённи ташкил қилиш;
• Ўзбекистон Республикаси олий таълим муассасалари ўқув-услубий бошқарувини амалга ошириш;
• олий ва ўрта махсус касб хунар таълими кадрларини тайерлаш, қайта тайерлаш ва малакасини ошириш масалаларини мувоқлаштириш;
• Таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг норматив-услубий интеграциясини таъминлаш.

Олий таълим сифатини бошқаришнинг ижтимоий шакларини ривожлантириш мақсадида олий таълим муассасаларининг ректорлар кенгаши ташкил қилинган бўлиб, унинг фаолияти белгиланган низом билан тартибга солинади.

Олий таълим муассасаларининг бошқаруви Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги ва мазкур низом асосида амалга оширилади.

Олий таълим муассасининг бевосита бошқаруви ректор томонидан амалга оширилади. Давлат олий таълим муассасаси ректори Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан, нодавлат олий таълим муассасалари ректорлари таъсисчилар томонидан тайинланади.

Олий таълим муассасасининг иш натижалари учун тўлиқ жавобгарлик ректор зиммасида туради. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига ва олий таълим муассаса Низомига кўра, ректор олий таълим муассасаси номидан барча орган ва ташкилотларда фаолият юритади, мол-мулкка белгиланган тартибда эгалик қилади, шартномалар тузади, ишончномаларни тақдим этади, банкда олий таълим муассасасининг ҳисоб рақамини очади ва кредитлар бошқарувчиси ҳисобланади.

Олий таълимнинг давлат таълим стандартларини амалга оширилишининг алохида жавобгарлиги ректор зиммасига юклатилган.

Олий таълим муассасаси ваколатлари доирасида ректор:

• олий таълим муассасаси ишчилар ва талабалари учун мажбурий бўлган буйруқ ва топшириқларни чиқаради;
• проректорларнинг аниқ мажбуриятларини ва масъулиятларини белгилаб беради;
• ишчи ва хизматчиларни, ҳамда илмий педагогик хизматчиларни Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида белгилаган тартибда ишга қабул қилади ва ишдан бўшатади;
• олий таълим муассаса таркибига кирувчи бошқа ташкилотлар ва бўлимларининг илмий тадқиқот, тажрибавий-экспериментал компетенциясини аниқлаб беради, ва уларнинг низомларини тасдиқлайди;
• олий таълим муассасалари ишчилари лавозимли маошларини орттиради еки қўшимча тўловларни белгилаб беради;
• касаба уюшмаси қўмитаси ёки бошқа давлат органи билан келишилган ҳолда ишчиларнинг ички тартиб қонун қоидаларини тасдиқлайди;
• Қонунчиликда кўрсатилган бошқа ваколатларни бажаради.

Ректор бюджетдан ажратилган ва ойлик маош фонди маблағлари чегарасида, олий таълим муассасаси хизматчиларининг лавозим маошлари тариф сеткаси ва ойликларга ўрнатилган лимитлардан келиб чиққан ҳолда:

• олий таълимни бошқариш бўйича давлатнинг ваколатли органи билан келишилган ҳолда илмий кенгашнинг маслаҳатига кўра факультетларни очиш ва ёпиш ҳуқуқига эга;
• Ўзбекистон Республикаси олий таълим муассасаларига ажратилган штатларга декан ва декан ўринбосарларини тайинлаш ҳуқуқига эга.

Олий таълим муассасаси фаолиятининг асосий масалаларини кўриб чиқиш учун илмий кегаш ташкил қилинади.

Илмий кенгашнинг таркиби, ваколатлари, тартиби ва фаолияти олий таълимни бошқариш бўйича давлатнинг ваколатли органи томонидан тасдиқланган Типовой қарори билан тартибга солинади.

Олий таълим муассасасида ижтимоий бошқарув органи бўлган васийлар кенгаши ташкил қилинади. Унинг таркибига таъсисчилар, маҳаллий ҳокимият органлари, вазирлик ва идора соҳалари, муассаса ва ташкилотлар, бошқа таълим муассасалари, ижтимоий ташкилотлар, фондлар ва ҳомийларнинг вакиллари киради.

Олий таълим муассасаси шу олий таълим муассасаси қошида ташкил топган академик лицейларнинг бошқарувини ва бир хил профилли касб-ҳунар коллежларнинг ҳомийлигини амалга оширади.

Олий таълим муассасаси ҳақидаги амалдаги қонунчилигига ва Низомига кўра унда ижтимоий ташкилотлар, илмий ва кўнгилли жамиятлар, диссертацияни ҳимоя қилиш кенгашлари, илмий-услубий ва илмий-техник кенгашлар, ҳамда ёш олимлар кенгашини ва шунга ўхшашларни ташкил қилиниши тақиқланади.

Олий таълим муассасаси тасдиқланган ишчилар миқдори ва бюджет чегарасида (давлат бюджети ва бюджетдан ташқари маблағлар), талабаларнинг миқдоридан келиб чиққан ҳолда белгиланган тартибда ўз структурасини шакллантиради.